Η προσωρινή αναστολή του νόμου από τον Αγησίλαο ως ιστορικό πρόπλασμα της κατάστασης ανάγκης στο Συνταγματικό Δίκαιο

 Η προσωρινή αναστολή του νόμου από τον Αγησίλαο ως ιστορικό πρόπλασμα της κατάστασης ανάγκης στο Συνταγματικό Δίκαιο 

Ανδρέας Δημητρόπουλος Ομ. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών 

1. Εισαγωγή

 Η μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) σηματοδότησε το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας και έφερε τον βασιλιά Αγησίλαο Β΄ αντιμέτωπο με ένα σοβαρό δίλημμα: να τηρήσει έναν νόμο που απαγόρευε την είσοδο ηττημένων στρατιωτών στη Σπάρτη ή να τον αναστείλει προσωρινά, για να διασώσει την πόλη από την αποσύνθεση. Επέλεξε το δεύτερο, διακηρύσσοντας πως ο νόμος δεν πρέπει να καταργηθεί, αλλά να ανασταλεί για μία ημέρα (Πολύαινος, Στρατηγήματα 2.1.19). Η πράξη αυτή συνιστά το πρώτο ιστορικό παράδειγμα συνειδητής αναστολής της ισχύος  κανόνα δικαίου χάριν της σωτηρίας της πολιτείας λαο της νομιμότητας.

1.Ιστορικά

 α. Ο νόμος που απαγόρευε την είσοδο ηττημένου στρατού

Στη Σπάρτη ίσχυε ένα παλαιό έθος (νόμος άγραφος, εθιμικός, ρήτρα) που όριζε ότι όποιος στρατός ηττάται δεν πρέπει να εισέλθει στην πόλη, γιατί θεωρούνταν «μίασμα» — ένδειξη ντροπής και ταπείνωσης. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Ελληνικά, VI, 5), υπήρχε παλαιός σπαρτιατικός νόμος που απαγόρευε σε στρατό ηττημένο να εισέλθει στην πόλη, ώστε να μην «μιανθεί» η Σπάρτη από την ήττα.  Ο ηττημένος στρατός όφειλε να στρατοπεδεύσει έξω από τις πύλες, ώσπου η Γερουσία και οι έφοροι να αποφασίσουν αν θα επιτραπεί η είσοδος ή αν θα επιβληθούν κυρώσεις (π.χ. αποστέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, απώλεια πολιτείας — ἀτιμία).

β. Η απόφαση του Αγησιλάου — προσωρινή αναστολή του νόμου

Μετά τη συντριβή στα Λεύκτρα (371 π.Χ.), ο στρατός των Σπαρτιατών —οι λεγόμενοι μόρμονες— γύρισε συντετριμμένος.  Οι πύλες της Σπάρτης, σύμφωνα με το έθος, έπρεπε να παραμείνουν κλειστές. Ο  Αγησίλαος Β΄, υποδέχτηκε τα απομεινάρια του στρατού και  έδωσε εντολή να ανοίξουν προσωρινά, αναστέλλοντας για μία ημέρα (σύμφωνα με νεότερες μαρτυρίες και την παράδοση που μας διασώζει ο Πλούταρχος και ο Πολύαινος) την ισχύ του νόμου. Η αιτιολόγησή του ήταν πρακτική και πολιτική: «Ο νόμος αυτός θεσπίστηκε για να προστατεύει τη Σπάρτη από τη δειλία, όχι για να την καταστρέψει όταν χρειάζεται να σωθεί.» Με την αναστολή: επέτρεψε στους στρατιώτες να μπουν, να ξεκουραστούν και να ξαναβρούν το φρόνημά τους,απέτρεψε στάση ή πανικό εκτός των τειχών και, το σημαντικότερο, διατήρησε τη συνοχή της πόλης σε στιγμή υπαρξιακού κινδύνου. 

 Ο Αγησίλαος έδωσε διαταγή να ανοίξουν οι πύλες και να μπορέσουν να μπουν οι στρατιώτες, χωρίς θρήνους ή δημόσιο πένθος. Η διαταγή του ήταν χαρακτηριστική: «Μη θρηνείτε· δεν χάθηκε η Σπάρτη όσο μένουν οι άνδρες που μπορούν να την υπερασπιστούν.»  Έτσι, κατόρθωσε με ψυχραιμία να αποτρέψει την κατάρρευση της πόλης και να διαφυλάξει το ηθικό των Σπαρτιατών — αν και η στρατιωτική και πολιτική τους δύναμη δεν ανέκαμψε ποτέ πραγματικά μετά τα Λεύκτρα.

Η πράξη αναστολής δεν περιγράφεται ρητά από τον Ξενοφώντα, ο οποίος στα Ἑλληνικά είναι μάλλον φειδωλός και συγκρατημένος.  Ωστόσο, ο Πλούταρχος και ο Πολύαινος (Στρατηγήματα Β΄, 1, 19) μας δίνουν το υπόβαθρο της απόφασης:

2. ΟΙ Πηγές

α) Ξενοφών

Στα «Ἑλληνικά» του Ξενοφώντα, βιβλίο ΣΤ΄, κεφάλαιο 5, όπου περιγράφει την επιστροφή των Σπαρτιατών μετά τη συντριβή στα Λεύκτρα. 

Ξενοφῶν, Ἑλληνικά VI, 5, 28–29

Ὁ δὲ Ἀγησίλαος, ἀκούσας τὸν λόγον, οὐκ ἐθαύμασε τὰ λεχθέντα·
ἀλλ’ ἐπεὶ ἔγνω ὅτι ἐκεῖνοι ἀπέθανον, ἔκλινε πρὸς τοὺς θεοὺς
καὶ οὐδὲν ἄλλο εἶπεν ἢ «οὐκ ἂν εἶεν οὗτοι ἄνδρες κακοί».
Καὶ ἐκέλευσε μὴ κλαιέτω μηδεὶς μηδὲ θρῆνον ἐν πόλει γίγνεσθαι,
ἀλλὰ καὶ τῶν ἀπολειφθέντων ἐκ τῆς στρατιᾶς, ἐπειδὴ ἥκοιεν,
ἐκβῆναι καθαροὺς εἰς τὰ ἱερὰ καὶ προσενέγκαι τοῖς θεοῖς.

Όταν ο Αγησίλαος άκουσε την είδηση (της ήττας στα Λεύκτρα),
δεν έδειξε ταραχή·  αλλά, όταν έμαθε πως οι άνδρες εκείνοι είχαν πεθάνει,
προσευχήθηκε στους θεούς και είπε μόνο:  «Δεν θα μπορούσαν να είναι αυτοί κακοί άνδρες».  Και διέταξε να μη θρηνήσει κανείς ούτε να γίνει δημόσιο πένθος, αλλά και όσοι σώθηκαν από τη στρατιά,  όταν επιστρέψουν, να εξέλθουν καθαροί στα ιερά  και να προσφέρουν θυσίες στους θεούς.

β) Πλούταρχος

Είναι συγκλονιστική η ψυχραιμία και η αυτοπειθαρχία που επιβάλλει ο Αγησίλαος. Αντί να αφήσει τη Σπάρτη να βυθιστεί σε πένθος, επέβαλε σιωπή, λατρεία και αξιοπρέπεια — κάτι που θυμίζει το ιδεώδες του καλοῦ καὶ ἀγαθοῦ Σπαρτιάτη πολίτη.Σε σχετικό χωρίο Αγησίλαος 29–30, ο Πλούταρχος περιγράφει πώς ο βασιλιάς αντιμετώπισε την ήττα στα Λεύκτρα. 

Πλούταρχος, Αγησίλαος 29–30

Ὅτε δὲ τὰ Λεῦκτρα κατέπεσον, καὶ πολλοὶ τῶν Σπαρτιατῶν ἀπώλοντο,
ἔπεμψαν εἰς Σπάρτην ἄγγελον.
ὁ δὲ Ἀγησίλαος, ἀκούσας, οὔτε ἠλλοίωσεν ἄνθρωπον οὔτε μεταβαλὼν ἔργον
ἐποίησεν, ἀλλ’ ἔμεινεν ἐν τῇ συνηθείᾳ τῆς ἡσυχίας.
καὶ προσέταξε τοῖς πολίταις μηδὲν ἀναξίως τοῦ Σπαρτιάτου ποιεῖν,
μηδὲ γυναικὶ κραυγὴν ἢ θρῆνον ἐπιτρέπειν,
ἀλλ’ ἐξελθεῖν ἅπαντας εἰς τὰ ἱερὰ καὶ θύειν τοῖς θεοῖς,
ὡς ἂν ἀγαθὰ συμβεβηκότα τῇ πόλει.

Όταν ήρθε η είδηση της καταστροφής στα Λεύκτρα, όπου χάθηκαν πολλοί Σπαρτιάτες,  έστειλαν αγγελιοφόρο στη Σπάρτη.  Ο Αγησίλαος, μόλις άκουσε την είδηση, δεν άλλαξε καθόλου στην όψη ούτε εγκατέλειψε την ηρεμία του·
συνέχισε τις συνηθισμένες του πράξεις.  Και διέταξε τους πολίτες να μη συμπεριφέρονται ανάξια Σπαρτιατών,  να μη θρηνεί καμιά γυναίκα ούτε να ακούγεται κραυγή στην πόλη,  αλλά όλοι να βγουν στα ιερά και να προσφέρουν θυσίες στους θεούς,  σαν να είχε συμβεί κάτι καλό για την πατρίδα.

Ο Πλούταρχος προσθέτει αμέσως μετά ένα θαυμάσιο σχόλιο:

«Καὶ τοῦτο μὲν οὐδενὶ ἄλλῳ πλὴν Ἀγησιλάῳ κατορθωθῆναι ἔδοξεν· ὁ δὲ χαρακτὴρ τῆς πόλεως, ὡς ἔπος εἰπεῖν, δι’ αὐτοῦ ἐσώθη.»

«Και αυτό θεωρήθηκε πως κανείς άλλος δεν θα το κατόρθωνε παρά μόνο ο Αγησίλαος· διότι, θα έλεγε κανείς, το ήθος της πόλης σώθηκε χάρη σ’ αυτόν.»

Ουσιαστικά, ο Πλούταρχος βλέπει σ’ αυτή τη στάση την τελευταία λάμψη του σπαρτιατικού ήθους· ο Αγησίλαος αντιπροσωπεύει τη δύναμη της πειθαρχίας και της πολιτικής αρετής — ακόμη κι όταν η πόλη του έχει χάσει την εξωτερική της ισχύ.

 γ) Πολύαινος

Πολύαινος, Στρατηγήματα 2.1.19

«Ἀγησίλαος ἐπειδὴ τοὺς Σπαρτιάτας ἡττημένους ἔγνω, καὶ ἐπειδὴ νόμος ἦν τοῖς ἡττημένοις μὴ ἐσέρχεσθαι εἰς τὴν πόλιν, ἔδοξε μὲν τὸν νόμον μὴ ἀναιρεῖν, ἀλλ’ ἐπ’ ἡμέραν μίαν ἀναστέλλειν, ἵνα σωθῇ ἡ πόλις.»

Μετάφραση:
«Όταν ο Αγησίλαος έμαθε ότι οι Σπαρτιάτες είχαν ηττηθεί και υπήρχε νόμος που απαγόρευε στους ηττημένους να μπουν στην πόλη, αποφάσισε όχι να καταργήσει τον νόμο, αλλά να τον αναστείλει για μία ημέρα, για να σωθεί η πόλη.»

Αυτό είναι το χωρίο-κλειδί που αναφέρεται στη 24ωρη αναστολή — και δείχνει τη διαφορά μεταξύ ἀναστολῆς νόμου (προσωρινή, με σκοπό τη σωτηρία του συνόλου) και κατάργησης νόμου (μόνιμη, ανατρεπτική).

3. Η έννοια της αναστολής και η λογική της ανάγκης 

Η απόφαση του Αγησίλαου δεν καταργεί τον νόμο· τον διατηρεί εν ισχύ αλλά αναστέλλει προσωρινά την ισχύ του. Αυτή η διάκριση είναι ουσιώδης: η αναστολή (suspensio) δεν είναι κατάργηση, ανατροπή (abrogatio). Η πράξη του βασιλιά ενσαρκώνει την πεποίθηση ότι η νομιμότητα υπηρετεί έναν υπέρτερο σκοπό — την ύπαρξη της πόλης και την ενότητα του Δήμου. Όπως θα έλεγε αργότερα ο Κικέρων, «Salus populi suprema lex esto». Ο Αγησίλαος κινήθηκε όχι εκτός νομιμότητας, αλλά εντός του πνεύματός της: προέβη σε μια ελεγχόμενη εξαίρεση για τη διατήρηση της κανονικότητας, όχι για την ανατροπή της. Αυτό ακριβώς τον διαφοροποιεί από κάθε αυθαίρετο ηγεμόνα ή πραξικοπηματία (Cartledge, 1987). 

4. Από την ἐπιείκεια του Αριστοτέλη στη συνταγματική εξαίρεση 

Στα Ηθικά Νικομάχεια (Ε΄, 10), ο Αριστοτέλης διατυπώνει την έννοια της ἐπιείκειας ως διορθωτικού στοιχείου του δικαίου. Ο επιεικής άρχων παρεκκλίνει από το γράμμα του νόμου όταν αυτό, αν εφαρμοστεί άτεγκτα, θα οδηγήσει σε άδικο αποτέλεσμα. Ο Αγησίλαος αποτελεί πρόδρομο αυτής της σκέψης: η απόκλιση από τον κανόνα δεν είναι άρνηση του δικαίου, αλλά έκφραση ανώτερης δικαιοσύνης. Αιώνες αργότερα, ο Machiavelli θα θεσμοποιήσει αυτή την ιδέα με τη 'ragione di Stato', ενώ ο Carl Schmitt θα τη μετατρέψει σε θεωρία της εξαίρεσης — «κυρίαρχος είναι όποιος αποφασίζει για την εξαίρεση» (Schmitt, 1922). Ωστόσο, ενώ στον Schmitt η εξαίρεση μπορεί να γίνει εργαλείο αυταρχισμού, ο Αγησίλαος εκφράζει την ηθική της σωτηρίας της πόλης. 

5. Η σύγχρονη συνταγματική διάσταση

 Στο σύγχρονο Συνταγματικό Δίκαιο, η κατάσταση ανάγκης επιτρέπεται μόνο ως προσωρινή αναστολή θεμελιωδών κανόνων για τη διάσωση της έννομης τάξης. Η αρχή αυτή εκφράζεται στο άρθρο 48 του ελληνικού Συντάγματος (Δημητρόπουλος, 2020). Η νομιμότητα δύναται να αναστείλει προσωρινά τον εαυτό της για να διατηρήσει τη συνέχειά της. Αντίθετα, οι δικτατορικές εξαιρέσεις  χρησιμοποιούν τη ρητορική της 'έκτακτης ανάγκης' για να εγκαθιδρύσουν νέα κανονικότητα. Η διαφορά είναι σαφής: η εξαίρεση του Αγησίλαου είναι συνταγματική, στοχεύει στη σωτηρία της πόλης· η εξαίρεση του δικτάτορα είναι αντισυνταγματική, διότι επιδιώκει τη μονιμοποίηση της αναστολής. Ο Αγησίλαος δεν νομιμοποιεί την κρίση — τη θεραπεύει. 

6. Συμπέρασμα 

Η προσωρινή αναστολή του νόμου από τον Αγησίλαο  αποτελεί πρώιμη έκφραση μιας συνταγματικής αρχής: ότι η νομιμότητα περιέχει τον μηχανισμό της ίδιας της σωτηρίας της. Η εξαίρεση, όταν λειτουργεί για να διατηρήσει το Σύνταγμα, είναι στοιχείο της συνταγματικής τάξης· όταν λειτουργεί για να το ανατρέψει, είναι η άρνησή του. Ο Αγησίλαος δείχνει ότι η αληθινή εξουσία δεν είναι αυτή που επιβάλλει τον νόμο, αλλά αυτή που γνωρίζει πότε και πώς να τον αναστείλει για να τον διασώσει.  «Η αναστολή της ισχύος του νόμου, όταν γίνεται για τη διατήρηση της κανονικότητας, αποτελεί πράξη υπέρ της νομιμότητας και όχι σε βάρος της. Αυτή η λεπτή γραμμή είναι που διαχωρίζει τη συνταγματική ανάγκη από την αυθαίρετη εξουσία.»