ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ 

Oμ. Καθηγητής Νομικής Σχολής

Πανεπιστημίου Αθηνών

Δημοσιεύθηκε στις 11 Ιουνίου 2021 στο News 247, συνέντευξη στην Αντ. Ξυνού μαζί με κείμενα των Κ, Χρυσόγονου και Π. Λαζαράτου 

Η πανδημία δοκιμάζει όχι μόνο την υγεία αλλά και τις διανθρωπικές σχέσεις και τους θεσμούς και αυτό το ίδιο το Συνταγματικό Δίκαιο το οποίο με τις παραδοσιακές  υποκειμεωικές - δικαιωματοκεντρικές μεθόδους δεν μπορεί να εξηγήσει την «συρρίκνωση» που αναγκαία υφίστανται σήμερα τα Συνταγματικά Δικαιώματα. Πράγματι η μόνη μέθοδος που μπορεί να δώσει πειστικές απαντήσεις αλλά και να θέσει τα απαραίτητα όρια είναι η μέθοδος της Θεσμικής Προσαρμογής των συνταγματικών Δικαιωμάτων η οποία εκτός από το (υποκειμενικό) δικαίωμα λαμβάνει υπόψη και το (αντικειμενικό) νομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ασκείται δηλαδή τους θεσμούς.

Κατά πρώτο πρέπει να τονιστεί ότι στο δημοκρατικό κοινωνικό κράτος δικαίου κανείς δεν μπορεί νόμιμα να υποχρεώσει άμεσα οποιοnδήποτε άνθρωπο και να τον υποβάλλει σε εμβόλιο ή άλλη επέμβαση σώματος. Η ελευθερία του ατόμου επάνω στο σώμα του κατοχυρώνεται συνταγματικά.

Ωστόσο είναι δυνατή η έμμεση υποχρέωση εμβολιασμού. Και τούτο διότι στον κοινωνικό χώρο δεν είμαστε μόνοι μας, τα δικαιώματα μας δεν τα ασκούμε μεμονωμένα. Αντίθετα, αποκτούν αξία και αναδύεται η χρησιμότητα και η σκοπιμότητα τους, όταν είμαστε μέσα στην κοινωνία. Τα δικαιώματα μας δεν τα ασκούμε σε "κοινωνικό κενό" στο άπειρο, αλλά στο πλαίσιο μερικότερων θεσμών. Για αυτό δεν τίθεται μόνο το ζήτημα της άσκησης των δικαιωμάτων ενός εκάστου, αλλά ταυτόχρονα και το ζήτημα της επίδρασης της άσκησή τους  στα δικαιώματα των άλλων. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι συνέπειες, που έχει η άσκηση των δικαιωμάτων μας στο κοινωνικό χώρο, οι οποίες  μπορεί να είναι  αφενός μεν απλές επιδράσεις -όπως π.χ. είναι η μόλυνση του περιβάλλοντος που προκαλεί ένα αυτοκίνητο- αφετέρου δε απλοί περιορισμοί ή και προσβολές των δικαιωμάτων των άλλων. Επειδή ακριβώς τα δικαιώματα  ασκούνται μέσα σε κάποιο θεσμικό περιβάλλον, το Σύνταγμα  προβλέπει  την άσκησή τους σε συνάρτηση με τους επίσης συνταγματικά προβλεπόμενους θεσμούς. 

Στην προκειμένη περίπτωση της πανδημίας που μαστίζει, το Ελληνικό Σύνταγμα με την προστασία της δημόσιας υγείας ιδρύει μια υγειονομική κυριαρχική σχέση δημοσίου δικαίου (αντικειμενικό νομικό περιβάλλον). Όταν η σχέση αυτή ενεργοποιείται όπως τώρα με την πανδημία, το κράτος μπορεί να λάβει ορισμένα αναγκαία μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας, τα οποία μπορεί να επηρεάζουν ορισμένα συνταγματικά δικαιώματα. Ουσιαστικά πρόκειται για τη θεσμική προσαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων, που σημαίνει εν προκειμένω ότι το κράτος μπορεί να περιορίζει μόνο τα δικαιώματα εκείνα, τα οποία συνδέονται με αιτιώδη συνάφεια με τη μετάδοση του ιού, και μόνο στο μέτρο που είναι αναγκαίο. Μέσα στην επιδημία, δηλαδή, το κράτος δεν μπορεί να λογοκρίνει, να περιορίσει την ελευθερία του λόγου κλπ, αλλά μπορεί να περιορίζει την ελευθερία της κίνησης ως προς τις μορφές εκείνες και κατά το μέτρο που είναι απαραίτητο για να προστατεύεται η δημόσια υγεία, η υγεία ενός εκάστου.

Έτσι λοιπόν ως γενικό κανόνα μπορούμε να πούμε ότι λόγω της πανδημίας είναι θεμιτός ο περιορισμός της ελευθερίας κίνησης μόνο όμως κατά το μέτρο εκείνο που επιβάλλεται από υγειονομικούς λόγους επιστημονικά θεμελιωμένους και συνίσταται στις περιπτώσεις όπου συγκεντρώνονται πολλά άτομα στο ίδιο χώρο, κυρίως σε κλειστό. Αντίθετα, είναι αντισυνταγματικός ο περιορισμός της ελευθερίας της κίνησης σε χώρους που δεν υπάρχει ο κίνδυνος μετάδοσης του ιού, αυτό που θα ονομάζαμε ανέπαφη κίνηση. Για παράδειγμα, η μετάβαση με το αυτοκίνητο στο εξοχικό όπου θα είμαι μόνος, είναι θεμιτή διότι δεν εμπεριέχει κίνδυνο μετάδοσης του ιού και επομένως η απαγόρευσή της δεν είναι σύμφωνη προς το Σύνταγμα.

Πράγματι μπορούν να επιβληθούν έμμεσοι περιορισμοί επιβαλόμενοι από την αιτιώδης συνάφεια. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα είναι η είσοδος σε αεροπλάνα, η είσοδος σε αίθουσες διδασκαλίας ή σε άλλες κλειστές αίθουσες, όπως του κινηματογράφου, ή ακόμη και η χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς όπου υπάρχει συνωστισμός. Εκεί υπάρχει πράγματι κίνδυνος μετάδοσης και μπορούν να υπάρξουν περιορισμοί, μέχρι να εξαλειφθεί ο κίνδυνος, οπότε και παύει η συνταγματικότητα των περιοριστικών αυτών μέτρων.

Το κλειδί για την απέραντη περιπτωσιολογία είναι η αιτιώδης συνάφεια ανάμεσα στην απαγόρευση και στο δικαίωμα κίνησης και συγκεκριμένα, αν η κίνηση εμπεριέχει κίνδυνο μετάδοσης του ιού. Αν για την εργασία είναι απαραίτητος ο περιορισμός του δικαιώματος, τότε είναι θεμιτός κατά το μέτρο. Παραδείγματος χάριν αν κάποια προσλαμβανόταν ως νοσοκόμα που θα έπρεπε να έρχεται σε επαφή με τον κόσμο, ασφαλώς και ο εμβολισμός θα πρέπει να είναι υποχρεωτικός. Αν όμως, κάποιος εργάζεται από το σπίτι μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή, τότε δεν υπάρχει αυτή η αιτιώδης συνάφεια και οποιαδήποτε υποχρέωση είναι άκρως αντισυνταγματική. Δεν μπορεί να επιβληθεί ο εμβολιασμός.

Αντίστοιχα, ο καταστηματάρχης βλάπτεται στην επιχείρηση του από την είσοδο ενός ανεμβολίαστου πελάτη γιατί κινδυνεύει να κολλήσει τόσο ο ίδιος και το προσωπικό του, όσο και οι υπόλοιποι πελάτες. Εφόσον όμως, είναι χώρος κλειστός και υπάρχει και συνωστισμός. Ωστόσο, αν μιλάμε για μια αγορά ανοιχτή και αραιά τοποθετημένη, έτσι ώστε δεν υπάρχει κίνδυνος μετάδοσης του ιού, ουδείς δικαιούται να αρνηθεί την πώληση ή την είσοδο σε αυτή ατόμων, με το επιχείρημα ότι δεν έχει εμβολιαστεί.