Στη Μάνα ... Το τελευταίο Αντίο

      Α΄

      Υπάρχουν πράγματι κορυφαίες στιγμές στη ζωή του ανθρώπου, στιγμές που αποκτούν τραγικό χαρακτήρα όταν συνδέονται με τον θάνατο δικών μας προσώπων.  Μια από αυτές τις στιγμές ζούμε και εμείς σήμερα. Όταν άρχισα να γράφω τον τελευταίο χαιρετισμό, σταμάτησε, πάγωσε το μυαλό μου. 'Ημουν βέβαιος ότι δεν θα τα καταφέρω. Γνωρίζεις μάνα ότι - όπως άλλωστε και συ - δεν μου είναι εύκολο να μιλώ από χειρόγραφο. Σήμερα δεν μπορούσα να κάνω αλλοιώς. Δεν μπορούσα ποτέ να φανταστώ, ότι θα χρησιμοποιούσα όσα μου έμαθες για να σου γράψω τον επικήδειο. Είναι δύσκολο να γράψεις ένα επικήδειο. Ακόμη περισσότερο όταν πρόκειται για μια μάνα σαν και σένα. Δεν είναι εύκολο πράγμα  να σκιαγραφήσεις με λίγες λέξεις μια προσωπικότητα όταν μάλιστα είσαι συνέχειά της. Δεν είναι εύκολο να σκιαγραφήσεις  μια ζωή, όταν μάλιστα σε μεγάλο μέρος πρόκειται για  τη δική σου ζωή. Έχω λοιπόν έντονη την αίσθηση ότι θα σε αδικήσω. Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά. Θα είναι όμως η τελευταία. Η ώρα του θανάτου είναι ώρα οδύνης και σπαραγμού. Είναι όμως και ώρα περίσκεψης και διαλογισμού. Είναι ώρα απολογισμού αλλά και προγραμματισμού. Αφορά το παρελθόν αλλά και το μέλλον. Δεν αναφέρεται μόνο σε αυτόν που έφυγε αλλά και σε αυτούς που μένουν και στη δική μας συμπεριφορά. Γι αυτό δεν είναι μόνο ώρα αποχωρισμού αλλά και συνένωσης. Είναι βέβαιο ότι ο θάνατος χωρίζει. Είναι όμως εξίσου βέβαιο ότι με ένα άλλο τρόπο μας ενώνει.  Με την αφορμή του θανάτου μας δίνεται η ευκαιρία μεταφυσικής ενατένισης. Μας βοηθά να προσεγγίσουμε τη μετά θάνατο ζωή αλλά να δούμε και την επήγεια ζωή με άλλο μάτι. Είναι ακόμη μια ευκαιρία να αναλογιστούμε όλοι εμείς πόσο προσωρινοί είμαστε.

                                                             

                                                                   Β΄

       Λίγοι άνθρωποι είχαν την τύχη να γεννηθούν από μια μάνα σαν αυτή που κηδεύουμε σήμερα. Υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα. Φιλόλογος Λυκειάρχης, άριστη επιστήμων  με ερευνητικό και συγγραφικό έργο, με ουσιαστική αγάπη για τα παιδιά και τη μάθηση, εξαιρετική μητέρα και σύζυγος. Παράλληλα υπήρξε μια ανήσυχη καλλιτεχνική φύση, μια ποιήτρια της ζωής και της τέχνης. Ένα ανήσυχο πνεύμα. Είχες μάνα μια έντονη περιφρόνηση για τα υλικά αγαθά και δεν σε ενδιέφερε η εξωτερική εμφάνιση παρά μόνο ο εσωτερικός  κόσμος. Αντίθετα στο σημερινό υλιστικό ρεύμα είχες ελαχιστοποιήσει τις κάθε είδους υλικές σου ανάγκες, διατροφής, ένδυσης, διασκέδασης, οποιεσδήποτε. Θα έλεγε κανείς ότι δεν ανήκες στον κόσμο αυτό, τον οποίο όμως αγάπησες και προσπάθησες με ευγένεια να διορθώσεις. Ήσουν στη κυριολεξία πνευματικός άνθρωπος. Είχες ως ιδανικό την μόρφωση και την πνευματική αξία.  Μας μεγάλωσες εμπνέοντάς μας μια ακατάσβεστη αγάπη για τη γνώση, για την ουσιαστική παιδεία και σε ευχαριστώ. Αλλά σε ευχαριστώ γιατί τα ίδια ενέπνευσες στα δικά μου παιδιά στα δικά σου εγγόνια και σε όλους τους μαθητές σου.

    Η πραότητα και η καλωσύνη ήταν ίδιο του χαρακτήρα σου. Δεν θυμάμαι ποτέ υψωμένη τη φωνή σου.  Ο μειλίχιος χαρακτήρας σου είχε παράξενα συνδυαστεί με μια δυσεύρετη  δυναμικότητα, που ξεπερνούσε όχι μόνο γυναίκες αλλά και άνδρες.  Σπάνια ένας τέτοιος συνδυασμός. Ο δυναμισμός σου αυτός μας ενέπνεε εμπιστοσύνη. Όχι μόνο σε μικρή ηλικία αλλά και τώρα νοιώθαμε ασφαλείς κοντά σου. Έβαζες στόχους και τους πετύχαινες με μια αξιοθαύμαστη επιμονή. Ήταν αδύνατο να σου αλλάξει κανείς του στόχους που έβαζες.     Ο δεσμός της μάνας και του παιδιού έχει μια απαράμιλη μοναδικότητα, διαχρονική. Ο θάνατος της μάνας ισοδυναμεί με κάποια έννοια με την αποκοπή του ομφάλιου λώρου, ανεξάρτητα από ηλικία. Με τον θάνατο της μάνας έχεις  την αίσθηση ότι μένεις μετέωρος, ακόμη πιο μόνος.  Το κενό που μας άφησες μάνα θα μας ακολουθεί στην υπόλοιπη ζωή μας. Λίγοι είχαν  την ευτυχία να τους γεννήσει και να τους αναθρέψει μια τέτοια μάνα όπως εσύ.       

      Υπήρξες το υπόδειγμα της ελληνίδας μητέρας το οποίο άλλωστε δίδασκες και ενέπνεες στους μαθητές και τις μαθήτριές σου. Δεν ήσουν για μένα μόνο μάνα. Αλλά και δασκάλα και καθηγήτρια. Δεν είμαι μόνο φυσικό αλλά και πνευματικό σου παιδί. Και αυτό κάνει τον πόνο μου πολύ πιο μεγάλο.  Ήσουν ακούραστη πάνω από το κεφάλι μας. Σε κάθε μου βήμα. Κερί αναμένο. 'Ετρεχες να τα προλάβεις και να τα συνδυάεις όλα. Το σπίτι, το σχολείο το φαί και το διάβασμά μας. Και όσο περισσότερα μας πρόσφερες τόσο περισσότερα αχόρταγα και αυστηρά ζητούσαμε, χωρίς να σταματάμε ποτέ, γιατί για μας ήσουν υποχρεωμένη μόνο να προσφέρεις  και συ μας το είχες μάθει και χαιρόσουν γι αυτό.   Ήσουν η προσωποποίηση της υποχρέωσης. Για σένα η λέξη δικαίωμα δεν υπήρχε.  Ο νους μου ανατρέχει στη παιδική μου ηλικία. Θυμάμαι τα πρώτα γράμματα που μου έμαθες. Ακόμα σε βλέπω να κάνεις  δουλειές του σπιτιού και να μου μιλάς γαλλικά για να εκμεταλεύεσαι το χρόνο. Σε θυμάμαι δίπλα μου πάντα στο διάβασμα και στο σχολείο. Θυμάμαι τα γιορτινά μας τραπέζια. Τα κουλούρια το Πάσχα και τα γλυκά τα Χριστούγεννα. Σε θυμάμαι πάντα φορτωμένη με ψώνια. Σε θυμάμαι τις γιορτές και τις καθημερινές  όλες τις ανθρώπινες οικογενειακές στιγμές που ζήσαμε μαζί. Σε θυμάμαι στο καθημερινό και στο γιορτινό τραπέζι που καθόσουν τελευταία και σηκωνόσουν πρώτη.  Και ευχαριστώ τον θεό που σε διάλεξε για μάννα μου. Ευχαριστώ τον θεό που με αξίωσε να ζήσω μαζί σου.   Δεν ήξερες τη λέξη αυστηρότητα. Δεν θυμάμαι να με μάλωσες ποτέ. Πάντα προσπαθούσες με γλυκά λόγια να με νουθετήσεις. Δεν μου χάλαγες χατήρι. Μου ικανοποίησες όλες μου τις επιθυμίες. Θυμάμαι ακόμη το πρώτο μου ποδήλατο, το πρώτο μαγνητόφωνο που μαζί πήγαμε και αγοράσαμε.   Δίπλα μου και στον αγώνα από το Δημοτικό μέχρι το  Πανεπιστήμιο αλλά και σε όλη μου τη ζωή.

      Η μεγαλοψυχία της μάνας στο πρόσωπό σου έλαβε τεράστιες διαστάσεις. Συγχώρεσέ με αν σε πίκρανα. Και δεν  ήταν λίγες φορές. Με συγχωρούσες περίπου αυτονόητα σαν να είχα το δικαίωμα να σε στενοχωρώ και συ την υποχρέωση να με υπομένεις.  Σε θυμάμαι πίσω από την πόρτα να περιμένεις υπομονετικά όταν αργούσα σε νεαρή ηλικία με την ανακούφιση ζωγραφισμένη στο πρόσωπό σου που έδειχνε όμως καθαρά την αγωνία που είχες περάσει.   Δεν κράταγες τίποτε για τον εαυτό σου. Τα έδινες όλα σε μας. Χαρά σου ήταν η δική μας απόλαυση. Ήσουν προορισμένη να αφιερώσεις τη ζωή σου σε μας. Έδινες πολλά και δεν έπαιρνες τίποτε.  Ζούσες για μας. Έδινες τα πάντα χωρίς να περιμένεις κάτι. Ήσουν η προσωποποίηση της αυταπάρνησης. Δεν περίμενες ανταπόδοση. Από την πλευρά μου δεν νομίζω ότι μπόρεσα να σου προσφέρω οτιδήποτε.  Η αποστολή σου δεν τελείωσε με το μεγάλωμά μας. Έπρεπε να μεγαλώσεις και τα παιδιά μας. Με τις ίδιες αρχές με το ίδιο ακούραστο πάθος για μάθηση δίδαξες και μεγάλωσες  την Ελενα τον Γιώργο, τον Θωμά τη Νάταλη. 

      Από μικρή ηλικία είχες επιδείξει την ιδιαίτερη έφεση στις σπουδές. Τελείωσες την γαλλική φιλολογία και μετά την ελληνική φιλολογία. Το πάθος σου για τις ξένες γλώσες. Αγγλικά γαλλικά γερμανικά ιταλικά Δε σου φταναν, Μάθαινες μέχρι τη τελευταία στιγμή μόνη σου με μέθοδο πολωνικά για να συνενοείσαι.  Αλλά για σένα η μάθηση ήταν μια διαρκής διαδικασία χωρίς τελειωμό. Δεν ισοδυναμούσε με πτυχία. Είχε ουσιαστικό περιεχόμενο. Δημοσίευσες το βιβλίο " Η ανατροφή των θυγατέρων μας" αλλά και πολλές άλλες μελέτες του επιστημονικού σου αντικειμένου. Οι γνώσεις σου ήταν απέραντες. Η μάθησή σου δεν ήταν επιφανειακή, αλλά συστηματική και συγκροτημένη. Παράλληλα διέθετες απέραντα αποθέματα μνήμης. Θυμάμαι σαν μαθητής που μας υπαγόρευες τα αρχαία κείμενα από στήθους και απορούσαμε.  Μας εξέπληττες όλους συνέχεια με το εύρος και το βάθος των γνώσεών σου. Μόλις πριν λίγες μέρες για να σε αποσπάσω σε ρώτησα χειρούργος ή χειρουργός και μου απάντησες.  Μέχρι την τελευταία στιγμή στο Λαϊκο λίγο πριν από τον τάφο σε ακούω να ψελλίζεις με την αδυνατισμένη φωνή σου "άνδρα μοι ένεπε μούσα πολύτροπον ως μάλα πόλα".  Ως εκπαιδευτικός συνδύασες δύο βασικά προτερήματα. Άρτια επιστημονική συγκρότηση και  σπάνια αφοσίωση στο καθήκον. Λάτρεψες το σχολείο όσο ελάχιστοι. Είχες ένα ασυγκράτητο πάθος με την εκπαιδευτική διαδικασία. Έδωσες στη κυριολεξία του όρου και τη ψυχή σου. Και αυτό το ξέρουν καλά οι χιλιάδες μαθητές που πέρασαν από τα χέρια σου. Και άρρωστη πήγαινες στο μάθημα. Δεν είχες μια τυπική παρουσία. Αλλ΄αυτή την εσωτερική ουσιαστική σχέση. Λάτρεψες στη κυριολεξία; του όρου τη δουλειά σου. Από σένα έμαθα, ότι πρέπει να αγαπάμε τη δουλειά μας όσος τον ίδιο τον εαυτό μας. Σχολείο και σπίτι ήταν δυο  χώροι στους οποίους έδρασες. Υπηρέτησες τη μέση εκπαίδευση 35 ολόκληρα χρόνια. Πέρασαν από τα χέρια σου χιλιάδες μαθητές, που σε θυμούνται με αγάπη και ευγνωμοσύνη. Λάτρεψες τους μαθητές σου. Νοιώθω περήφανος για σένα όπως και συ ήσουν για μένα. Σαν συνάδελφός σου και γω στην εκπαιδευτική διαδικασία μπορώ να σε διαβεβαιώσω ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη δικαίωση για ένα δάσκαλο από την άδολη και ανιδιοτελή αναγνώριση από τους μαθητές του. Και δεν χρειάζεται να σε διαβεβαιώσω ότι την είχες.

       Θα σε αδικούσα πολύ αν δεν αναφερόμουν στη καλλιτεχνική σου πλευρά. Δεν ήσουν μόνο επιστήμων αλλά και καλλιτέχνης άνθρωπος. Υπηρέτησες τη λογοτεχνία όχι μόνο ως φιλόλογος αλλά και ως ποιήτρια. Συνόδευες τις κορυφαίες οικογενειακές στιγμές με την ποίησή σου. Απήγγελες στίχους, έγραφες ακατάπαυστα. Το σπίτι μας είναι γεμάτο από τα χειρόγραφά σου, που αποτλεούν για μας ανεκτίμητη κληρονομιά. Δεν μπορώ να παραλείψω τις επιδόσεις σου στη μουσική που άλλωστε μας κληροδότησες. Τα αυτιά μου πλημμυρίζουν οι ήχοι της γλυκιάς σου φωνής  τις ευχάριστες οικογενειακές στιγμές. Δεν θα είσαι πια παρούσα στην οικογενειακή χορωδία. Ηταν αυτή η καλλιτεχνική σου διάσταση  που σε έκανε ακόμη πιο όμορφη.  Οι καλλιτεχνικές σου ανησυχίες δεν μπορούσαν μην εκδηλωθούν και στον χώρο της δουλειάς σου. Η οργάνωση σχολικών θεάτρων και σχολικών καλλιτεχνικών εκδηλώσεων πλουτίζει το ενεργητικό σου.  Μας δίδαξες την αγάπη για τον άνθρωπο. Χαιρόσουν με την πρόοδο και την χαρά των άλλων και ήταν λύπη σου η δικιά τους λύπη. Θυμάμαι την έκθεση που μου είχες βάλει να γράψη τόσες φορές "ως χαρίεν εστ΄α΄ναθρωπος όταν άνθρπωος ή" που τόσο με βοήθησε αργότερα να κατανοήσω το περιεχόμενο της συτναγματικά προστατευόμενης ανθρώπινης αξίας.  Παράλληλα ανέπτυξες έντονη κποινωνική δράση. Ήσουν μέλος σε διάφορα σωματεία. Έδωσες πολλές διαλέξεις με διάφορα θέματα. Ησουν πάντοτε παρούσα στην Ενωση Ενεργών Πολιτών. Ήσουν ενεργός πολίτης.   Η επιστήμη που υπηρέτησες, σου δυνάμωσε την αγάπη για τη πατρίδα και κάθε τι το ελληνικό. Δέθηκες με την ελληνική ιστορία και το ελληνικό πνεύμα.  Μελέτησες αγάπησες, θαύμασες και υπηρέτησες τα ελληνικά γράμματα. Ο ελληνισμός κυλούσε στο αίμα σου.  Σαν γνήσια ελληνίδα αντέτασσες στη δύναμη τη δικαιοσύνη και στην υλική αξία την πνευματική. 

   - Μας έμαθες σε πείσμα των ασυνείδητων καιροσκόπων που μας περιβάλλουν, ότι αξίζει να έχεις αξίες και να πεθαίνεις γι αυτές. ότι αξίζει να φυλάς θερμοπύλες.   

   - Από φύση δίκαιη δεν διανοήθηκες να αδικήσεις ποτέ κανένα. Ήσουν άκακη. 'Ησουν "καλή καγαθή". Δεν πείραξες ποτέ κανένα. Δεν υπάρχει κάποιος που να μπορεί να ισχυριστεί ότι τον έβλαψες. Δεν ήσουν άλλωστε ικανή να βλάψεις ούτε μερμήγκι. Δεν αδίκησες κανένα και μας έμαθες ότι είναι αρετή να μην αδικούμε σε ένα κόσμο που καθημερινά αδικεί. Μας έκανες να πιστέψουμε ότι το δίκαιο επικρατεί τελικά και σε πιστέψαμε. Ότι πρέπει να αγωνιζόμαστε γι αυτό και σε υπακούσαμε.  Ότι όσο πιο ωμή εμφανίζεται η αδικία τόσο πιο γρήγορα θα έλθει η δικαιοσύνη. Μας ισορρόπησες έτσι ακροβάτες στο σχοινί του ρεαλισμού και του ιδεαλισμού. Μας έκανες ικανούς να βλέπουμε το άδικο αλλά να το αρνούμαστε και να πολεμάμε για το δίκιο.

   - Η επιείκεια ήταν για σένα τρόπος ζωής. Και δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι διαφορετικά γιατί επιείκεια και δικαιοσύνη βαδίζουν παράλληλα. Η επιείκεια είναι μητέρα της Δικαιοσύνης, όπως γράφει ο Αριστοτέλης, ο φιλόσοφος που τόσο αγάπησες.

Γ΄

     Ο επίλογος της ζωής σου δεν θα έλεγα ότι ήταν ο καλλίτερος. Τον τελευταίο καιρό διάβηκες τον Γολγοθά σου. Η ζωή σου είχε γίνει εξαιρετικά δύσκολη. Χρειαζόταν απέραντη υπομονή για να αντιμετωπίσεις το αβάσταχτο μαρτύριο του πόνου. Ένα ήταν βέβαιο. Ότι δεν μπορούσες να συμβιβαστείς με την ασθένεια. Ήσουν πολύ αγέρωχη και περήφανη για να υποταχθείς σε μια αρρώστια που σε μείωνε σαν προσωπικότητα. Και δεν υποτάχθηκες. Ούτε σε αυτούς τους κανόνες των γιατρών. Δεν ήθελες τη συνεργασία δεν ήθελες τον συμβιβασμό. 'Ηθελες να τελειώνεις. Το να φύγεις ήταν για σένα η διέξοδος. Έζησα μαζί σου, όσο πιο κοντά μπορούσα, τους τελευταίους μήνες, τις  τελευταίες βδομάδες. Θα μου μείνουν αξέχαστες. Σε παρακολουθούσα να λυώνεις, να σβήνεις καθημερινά χωρίς να μπορώ να είμαι  αποτελεσματικός. Δεν θα ξεχάσω τη φωνή σου με την επιθανάτια αγωνία  

     -Αντρέα δεν μπορώ, αλλά κυρίως Μαρία Μαρία Μαρία μου

     Τώρα που δεν θα είσαι πια μαζί μας - σε αυτή τη ζωή - θα καταλάβουμε ακόμη καλλίτερα τι είχαμε και τι χάσαμε. 'Ετσι άλλωσε συμβαίνει πάντα. Μόνο που νομίζω ότι στη δική σου περίπτωση η ένταση της αίσθησης αυτής θα είναι πολύ πιο μεγάλη.  

    - Σε ευχαριστούμε για ότι μας κληροδότησες. Και σου ζητώ ταπεινά και ειλικρινά συγνώμη για ότι σου έκανα που δεν θα έπρεπε να κάνω αλλά και για ότι δεν έκανα για σένα. Σε ευχαριστούμε όλοι εμείς, τα απιδιά τα εγγόνια σου οι μαθητές σου για ότι μας έδωσες και σου ζητάμε ταπεινά συγχώρεση. Σου υποσχόμαστε ότι δεν θα ξεχάσουμε ποτέ όσα μας έμαθες και θα φροντίσουμε να τα μεταδώσουμε στα παιδιά μας.

    - Φίλησε τον πατέρα μου όταν τον δείς και πές του ότι ποτέ δεν τον ξέχασα ούτε στιγμή αν και το ξέρει.

 - Θα σε ακούω για πάντα θα σε  βλέπω για πάντα. Αν και δεν σε χόρτασα. Δεν με άφησες να σε χορτάσω. Σε ήθελα περισσότερο κοντά μου και δεν ήσουνα.

     -  Εσύ με καλωσόρισες στη ζωή. Εγώ σε ξεπροβοδίζω στο θάνατο. Όσο δημιουργικός και χαρούμενος ο δικός σου ρόλος τόσο άχαρος ο δικός μου.

       Έχε γεια μάνα στο μεγάλο ταξίδι

    

           19  Μαϊου  2001